In deze reeks probeer ik een aantal valse begrippen te ontmaskeren en eerlijker of correcter alternatieven te suggereren. De volgorde waarin de begrippen aan bod komen, is vrij toevallig gekozen en moet niet als een rangorde worden geïnterpreteerd. De zevende aflevering betreft een principe van de democratische rechtsstaat dat dagelijks wordt misbruikt, in het bijzonder door tegenstanders van de eigenlijke inhoud van het begrip.
Het gebruik van een vals begrip is in mijn ogen niet hetzelfde als een vergissing. Het gaat hier wel degelijk om woorden en uitdrukkingen die moedwillig, met voorbedachten rade en om zuiver ideologische redenen verkeerd worden gebruikt om de indruk te wekken dat een bepaald politiek standpunt eigenlijk een objectieve en rationele vaststelling is. Ik heb het hier, met andere woorden, over subtiel verborgen propagandaboodschappen die zo wijdverspreid worden gebruikt dat velen niet meer beseffen dat ze de werkelijkheid niet correct weergeven.
Vals begrip: de vrijheid van meningsuiting
Aanverwante terminologie: vrije meningsuiting, het recht uw gedacht te zeggen, zeggen wat men wil
Valse betekenis: Voor veel mensen, zowel gewone burgers als politici, magistraten en mediafiguren, betekent de vrijheid van meningsuiting dat ze mogen zeggen wat ze willen. In de meeste democratische rechtsstaten is dat recht wettelijk beschermd. In veel landen, zoals België, staat het zelfs in de grondwet omschreven, met als bekendste voorbeeld natuurlijk het beruchte ‘First Amendment’ bij de Amerikaanse Constitutie.
Dit betekent dat iedereen ongehinderd openbare verklaringen mag afleggen over wat zoal op zijn lever ligt. In veel landen, waaronder opnieuw België, zijn wel een paar beperkingen ingebouwd, zoals het verbod op boodschappen die aanzetten tot geweld of het verbod de holocaust te ontkennen.
In de praktijk wordt dit recht gebruikt en soms ook misbruikt door iedereen die meent iets te moeten vertellen. Niemand verdedigt de vrije meningsuiting meer dan de mensen met de meest controversiële standpunten, zoals racisten, seksisten of andere voorstanders van discriminaties. Om zich tegen kritiek van de veelal politiek wat correctere meerderheid te beschermen, verbergen ze zich achter de juridische zekerheid van dit recht. Deze nevenverschijnselen mogen echter niet worden aangewend om het recht zelf aan te vallen, want zonder de vrijheid van meningsuiting kan een samenleving zich eigenlijk niet democratisch noemen. Elke burger moet ten slotte het recht hebben voor zijn mening uit te komen.
Echte betekenis: Het is natuurlijk belangrijk dat elk individu de vrijheid heeft voor zijn mening uit te komen, maar nog belangrijker is de vrijheid informatie te delen. Een openbaar verkondigde mening die niet op feiten is gebaseerd, is niet veel meer waard dan cafépraat aan de plaatselijke toog. Om zich echt een mening te kunnen vormen, moet het individu ook de feiten kennen die de basis van zijn redenering kunnen vormen. Zelfs in landen waar de vrije meningsuiting zeer sterk is beschermd en waar kritische commentaren niet tot celstraffen of erger leiden, is het soms zeer moeilijk de juiste feiten te achterhalen.
Iemand kan zich afzetten tegen een bepaalde beslissing van een politiek orgaan of van een bedrijf, maar dat betekent niet dat hij ook weet wat er achter de schermen allemaal is besproken en geregeld. Daarvoor moet er overal transparantie zijn of, bij gebrek daaraan, moeten mensen die de ware toedracht kennen ook de mogelijkheid hebben die feiten openbaar te maken. Zelfs in ogenschijnlijk open democratieën ligt dit vaak zo moeilijk dat we organisaties als Wikileaks nodig hebben om bepaalde documenten te kunnen inkijken.
Een mening die op feitenkennis is gebaseerd, is pas een echt gevaar voor die mensen aan de top die bepaalde zaken liever verborgen houden. Net om die reden is de vrijheid de feiten te kennen zelfs nog belangrijker dan de vrijheid een mening over die feiten naar voren te brengen. Omgekeerd is het voor de mensen die niet aan de top staan een even echt gevaar dat standpunten kunnen worden gebaseerd op valse of onvolledige feiten die zij niet kunnen controleren.
Eigenlijk kunnen we dit samenvatten met een oneliner: “De vrijheid van meningsuiting is niet het recht te zeggen wat men wil, maar het recht te zeggen wat men weet” [1].
Gesuggereerd begrip: De vrijheid van informatiedeling
Aanvaardbare alternatieven: Vrij verkeer van feiten, ongehinderde toegang tot informatie
--------------------------
[1] Voor zover ik weet, is het een citaat van Wolinski, een van die weinige maatschappijkritische cartoonisten die om hun principes zijn vermoord, maar ik vind de bronvermelding nergens meer terug.
